KONCEPT KULTURE IZMEĐU INDIVIDUALIZMA I HOLIZMA: POGLED IZ PROSVETITELJSKO-KONTRAPROSVETITELJSKOG SPORA

Nina Kulenović

Glavni cilj sastojao se u tome da potkrepi tezu da su kritike upućene na račun pojma kulture od šezdesetih, a posebno od osamdesetih godina XX veka samo reaktuelizovale holističko-individualistički spor koji je u disciplini prisutan barem od kraja druge decenije XX veka. Naime, ovaj spor reaktuelizovao je spor između, s jedne strane, antropologa koji su kulturu poimali kao (1) nadorganski, homogeni, statični, holistički entitet koji u ontološkom smislu „postoji“ izvan i iznad pojedinaca i, prethodeći im, determiniše njihovo mišljenje i delanje, entitet koji u nekoj monografskoj studiji „predstavlja“, a u metodološkom smislu objašnjava sveukupnost života, verovanja i ponašanja njenih pripadnika i, s druge strane, onih antropologa koji su kulturu poimali kao (2) u ontološkom smislu „nepostojeći“, fragmentarni, heterogeni, promenljivi agregat delanja brojnih pojedinaca koji se nadmeću za stvaranje, interpretaciju ili legitimitet njenih nosećih pravila, a čija se neslaganja, u metodološkom smislu, uzimaju kao osnova za objašnjenje kulture koja se poima kao skup nenameravanih posledica delanja brojnih pojedinaca. Individualističko-holistički spor je u ovoj monografi - ji kontekstualizovan u prosvetiteljsko-kontraprosvetiteljski spor ne bi li se odgovorilo na pitanje zašto se zastupnici univerzalno primenljive, kosmopolitske antropološke nauke, racionalisti, branioci transkulturne samerljivosti, modernisti, humanisti i liberali, onda kad napadaju teorijsku konceptualizaciju kulture pod tačkom (1), pozivaju na odbranu prosvetiteljstva od kontraprosvetiteljstva. Iako je ovaj korak možda iziskivao izvesnu dozu napora, on pripada „strategiji povratka opštim mestima“ (Miloš Milenković 2007a) koja je od pomoći u nastojanju da se osvetle gradivni elementi samog pojma kulture, budući da taj polisemični pojam „otelovljuje ne samo pitanja nego i protivrečnosti kroz koje je nastao“ (Rejmond Vilijams). Ovaj vid istorijske rekonstrukcije trebalo je da omogući da se osvetli kako je, i u skladu s kojim pretpostavkama i ciljevima, kultura konstruisana kao empirijski entitet u okviru iz prosvetiteljstva iznikle antropologije, potom kao eksplanatorni entitet u okviru kontraprosvetiteljstvom inspirisane antropologije i, konačno, kao esencijalizujući entitet koji treba napustiti, kako iz empirijskih tako i iz političko-ideoloških razloga, u okviru kritičke, scijentističke i postkulturne antropologije. Dodatni cilj ove monografi je bio je i da potkrepi pretpostavku da se razlozi za istrajnost rasprave između holizma i individualizma mogu tražiti pre svega u metafi zičkom, sociopolitičkom i etičkom, a ne u metodološkom domenu. Metafi - zički, sociopolitički i etički faktori mogu postati konstitutivni kako za uobličavanje ciljeva i predmeta istraživanja tako i za izoštravanje proklamovanog fokusa i opsega objašnjenja, te za mogućnost i legitimnost objašnjenja i, shodno tome – za uspostavljanje naučnog statusa neke discipline. Ta teza se nastojala ilustrovati tako što je individualističko-holistički spor kontekstualizovan u prosvetiteljsko-kontraprosvetiteljski spor u okviru kojeg je prvi i nastao i čije se implikacije osećaju i danas – on je „poprište bučnih sukoba koji uključuje razum, nauku, progres i druga pitanja koja besne do danas“ (Džejms Šmit) – ne bi li se ukazalo na to da se spor između individualizma i holizma u antropologiji svodi, s jedne strane, na nerešeni metafi zički problem i, s druge, na nerešene sociopolitičke i etičke probleme za koje postoji nada da ih je moguće rešiti metodološkim putem, to jest, od konteksta nezavisnim, neutralnim sredstvima.

Izdavač

Odeljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu i Srpski genealoški centar (Beograd, 2021)